Impulsiviteit

1) Definitie

Impulsiviteit is gedrag dat verband houdt met persoonlijkheid, temperament en geestelijke gezondheid. Impulsiviteit is de aanleg om overhaast te handelen, zonder na te denken over de mogelijke uitkomsten. Impulsief gedrag kan worden omschreven als blijmoedig, handelen alvorens na te denken en onnodig riskant. Impulsiviteit kan ook concentratieproblemen veroorzaken. Excessieve impulsiviteit wordt in verband gebracht met psychische aandoeningen zoals ADHD, stoornissen in het gebruik van middelen, bipolaire stoornis, antisociale persoonlijkheidsstoornis en borderline persoonlijkheidsstoornis.

1) Beschrijving

Impulsiviteit (van het Latijnse impellere: duwen, tegenwerken, in beweging zetten, voortdrijven, aansporen) is veelzijdig: het omvat handelen zonder na te denken of zonder de gevolgen te overwegen, risico’s nemen en reageren op afleidende stimuli. Om te bepalen of impulsiviteit “te hoog” is, hangt af van de mate waarin dit het dagelijks leven belemmert. Dit hangt op zijn beurt af van iemands leeftijd en culturele normen. Kinderen zijn meestal impulsiever dan volwassenen, als we ouder worden leren we onze impulsen beter te beheersen.

Mensen bezitten een relatief stabiel niveau van impulsiviteit (d.w.z. impulsiviteit als eigenschap) en worden daarnaast beïnvloed door omstandigheden die impulsiviteit opwekken (d.w.z. impulsiviteit afhankelijk van de context of toestand). Een bepaald niveau van impulsiviteit is aanwezig bij alle individuen en alleen het overschrijden/frequent zijn van dit niveau vormt een probleem voor de geestelijke gezondheid of het welzijn. Voorbeelden van alledaagse uitingen van impulsiviteit zijn: een glaasje te veel op een feestje; een “impulsaankoop” van een reep snoep bij de kassa van de supermarkt; of een haastig betreurde belediging in een gesprek.

Impulsiviteit in het uiterste geval is echter een kenmerk van verschillende psychische stoornissen – aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD); stoornissen in gebruik van middelen (alcohol, drugs), eetbuien, boulimia, antisociale en borderline persoonlijkheidsstoornissen, intermitterende explosieve stoornis en de manische episode van bipolaire stoornis.

Het hebben van impulsieve eigenschappen hoeft niet noodzakelijk tot problemen te leiden. Lange tijd werd impulsiviteit gezien als een negatieve eigenschap die problemen veroorzaakt voor het individu, zijn/haar familie en vrienden en de samenleving. Sinds de jaren negentig maakt Scott J. Dickman een onderscheid tussen adaptieve (functionele) en maladaptieve (disfunctionele) impulsiviteit. Hij bracht naar voren dat impulsiviteit in bepaalde omstandigheden adaptief kan zijn, waarbij snel reageren belangrijker is dan nauwkeurigheid. Mensen met adaptieve impulsiviteit worden gezien als levendiger en avontuurlijker, omdat zij bereid zijn risico’s te nemen. Impulsiviteit kan dus ook als een positieve eigenschap worden gezien, omdat in sommige situaties snelle beslissingen nodig zijn, zelfs als dat niet de beste oplossingen zijn. Onaangepaste impulsiviteit kan worden omschreven als onnadenkendheid en onvermogen om te plannen en kan tot negatieve gevolgen leiden.

Het meten van impulsiviteit

Impulsiviteit wordt meestal gemeten met zelfrapportagevragenlijsten, waarbij mensen subjectief rapporteren hoe zij zich gewoonlijk gedragen of hoe zij zichzelf definiëren. Zelfrapportages geven vooral de eigenschap-achtige, stabiele aspecten van impulsiviteit weer. Typische vragen in een impulsiviteitsvragenlijst kunnen er als volgt uitzien: Ik ben onrustig in het theater of bij lezingen; Ik koop dingen in een opwelling; Ik doe dingen zonder na te denken; Ik zal vaak zeggen wat er in me opkomt zonder eerst na te denken; Ik hou er niet van om snel beslissingen te nemen, zelfs eenvoudige beslissingen, zoals het kiezen van wat ik ga dragen, of wat ik voor het avondeten neem.

Behalve met zelfrapportages kan impulsiviteit ook worden gemeten met neuropsychologische tests. Het voordeel van deze tests, die er meestal uitzien als eenvoudige computerspelletjes, is de objectiviteit; de resultaten zijn niet afhankelijk van de subjectieve beoordeling van de persoon. Naast de eigenschap-achtige aspecten van impulsiviteit, kunnen deze tests ook subtiele veranderingen in impulsiviteitsniveaus meten (die afhankelijk zijn van context / toestand). Twee van de bekendste voorbeelden van dergelijke tests zijn de Go/NoGo-taak en de Stop-Signal-taak.

Neuraal substraat van impulsiviteit

De erfelijkheidsgraad van verschillende vormen van impulsiviteit is geschat op ongeveer 40-45%. Dit betekent dat minder dan de helft van de variatie in impulsiviteit tussen mensen verklaard wordt door genetische factoren. Neuroanatomisch gezien is de rechter prefrontale cortex van cruciaal belang voor sommige vormen van impulsiviteit, zoals blijkt uit beeldvormend onderzoek van de hersenen. Patiënten met beschadiging of voorbijgaande disfunctie van dit hersengebied presteren slechter op neuropsychologische taken van impulsiviteit. Tekorten in de hersenen van de neurotransmitter serotonine is kenmerkend voor impulsiviteit en verschillende impulsgerelateerde stoornissen.

Impulsiviteit beheersen

Dopaminerge en noradrenerge medicijnen (bijvoorbeeld Ritalin, Concerta, Strattera) verbeteren de symptomen van impulsiviteit, zoals blijkt uit de behandelresultaten van kinderen en volwassenen met ADHD. Daarnaast toonde ons eigen onderzoek aan dat een korte interventie, bestaande uit een lezing over de essentie van impulsiviteit, gevolgd door een workshop, waarin impulsiviteitsniveaus werden gemeten en besproken, leidde tot een langdurige vermindering van impulsief gedrag in het verkeer.